Kırk dört günlük vatan muharebesinin ardından 10 Kasım'da Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya tarafından imzalanan üçlü mutabakat sonucu ateşkes ilan edilmiş ve Karabağ sorununun çözümü yönünde mutabakat metni kabul edilmişti. İmzalanan üçlü mutabakat ile Azerbaycan'ın kesin zaferi kabul edilmiş, Ermenistan'ın işgalinde kalan bazı yerlerin belirlenen takvim dahilinde Azerbaycan'a iadesi kararlaştırılmış ve taraflara birtakım yükümlülükler konulmuştur. Bu yükümlülüklerin başında Laçın ve Zengezur koridorları bulunmaktadır.
Mutabakatın 6. maddesine göre tarafların mutabakatı ile belirlenecek bir plan dahilinde üç yıl Dağlık Karabağ ve Ermenistan arasında iletişimi sağlayacak Laçın şehri ve Zabuh ile Sus köylerinin yer aldığı "Laçın koridoru" boyunca Azerbaycan'ın Karabağ bölgesinde yaşayan Ermenilerin, Ermenistan'a gidiş gelişleri için kullanacakları yeni yol inşa edilecektir. Bu güzergahın güvenliğini sağlamak üzere Rus Barışı Koruma Birliği burada konuşlandırılacaktır. Azerbaycan, 32 kilometrelik bu yolu planlanan süreden (3 yıl) önce tamamlayarak Rus makamlara Barış Gücünün yeniden konuşlanmasına hazır olduklarını bildirdi. Ancak henüz bölgede nüfus tahliyesi için hazır olmayan Ermenistan, mutabakat gereği Laçın yolunun karşılıklı uzlaşı ile değiştirilebileceği ancak henüz böyle bir anlaşmaya varılmadığını belirterek ve Azerbaycan'ın mutabakata uymadığını ileri sürerek bölgede tansiyonun yükselmesine neden oldu. Ermenistan tarafından Azerbaycan'ın mevzilerine yönelik yapılan atışlar sonucu Azerbaycan şehit verdi. Böylece ateşkes koşullarını ihlal eden Ermenistan'a karşı cevap olarak Azerbaycan "Kısas" adını verdiği bir harekât başlatarak bazı mevzileri ele geçirdi. Bunun üzerine 3. Karabağ Savaşı mı başlıyor endişesi doğdu.
Peki, Ermenistan neden Laçın'ın boşaltılması konusunda gerginlik çıkardı? Kanaatimce burada iki önemli unsur vardır. Bunlar: Laçın'ın stratejik durumu ve buraya yerleştirilen Ermenilerin özel durumu. Ermenistan sınırında bulunan Laçın, Ermenistan güvenliği açısından büyük bir öneme sahiptir. Ayrıca "Laçın koridoru" diye adlandırılan bölge Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasında tek yol konumundadır. O nedenle Birinci Karabağ Savaşında burası Ermenilerin ilk hedefleri arasında yer almıştı. Laçın'ı işgal eden Ermenistan, Ermenistan ile Dağlık Karabağ arasında doğrudan bir bağlantı kurarak sağladıkları lojistik destekle Dağlık Karabağ'ın tamamını ve çevresindeki illeri işgal etmeyi başarmıştır. İşgal sonrasında da Dağlık Karabağ'a yerleştirilen Ermeniler, bu yolu hem askeri ikmal hem de ticaret yolu olarak kullandılar. Hali hazırda ise Laçın, Dağlık Karabağ'da yaşayan Ermenilerin Azerbaycan'dan Ermenistan'a geçişleri için tek yol konumundadır.
İkincisi ise Ermenistan tarafından buraya yerleştirilen Ermenilerin özel durumudur. Ermeniler tarafından işgal edilen yıkım ve kıyıma maruz kalan Laçın'a Suriye ve Lübnan'dan getirilen Ermeniler yerleştirildi. Böylece daha önce Ermeni nüfusu bulunmayan Laçın'a göç ettirilen Ermeniler vasıtasıyla bir Ermeni kenti haline getirilmeye çalışıldı. Karabağ'ın diğer şehirlerinde olduğu gibi Laçın'da da Ermenistan Cenevre sözleşmelerinin hükümlerini ihlal ederek savaş suçu işlemiştir. Başka ülkelerden getirilerek Laçına yerleştirilen Ermenilerin tahliyesi Ermenistan iç politikası yönünde de bazı sıkıntılar oluşturmaktadır. O nedenle Ermenistan mutabakatın Laçın'a ilişkin hükümlerini farklı yorumlayarak tahliyeyi mümkün derecede ertelemeye çalışmaktaydı.
Azerbaycan'ın hem sahadaki baskısı hem de diplomatik baskıları karşısında fazla dayanamayan Ermenistan 26 Ağustos tarihinde bölgeyi boşaltarak Azerbaycan'a teslim etti. Ermenistan güçleri ve buraya sonradan yerleştirilen Ermeni nüfus, Laçın'ı terk etti ve bölgeye Azerbaycan ordusu yerleşti. Burada bulunan geçici olarak yerleştirilen Rus askeri unsurların da burayı terk ederek yeni bölgeye doğru gittikleri bilinmektedir. Bu gelişmeyi Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Twitter hesabında şöyle duyurdu:
"Bugün 26 Ağustos'ta biz Azerbaycanlılar, Laçın şehrine döndük. Azerbaycan Ordusu Laçın şehrinde konuşlandırıldı. Zabuh ve Sus köyleri kontrol altına alındı. Bu vesileyle tüm Laçınlıları ve Azerbaycan halkını tebrik ediyorum. Yaşasın Laçın! Yaşasın Azerbaycan!"
Ermenistan Laçın'ı terk ederken yine beklenen davranışları sergiledi. Yani insanlık suçu işleyerek bölgeyi terk etti. Azerbaycan Savunma Bakanlığı ile Mayın Temizleme Ajansından (ANAMA) yapılan açıklamada, Laçın arazisinde toplu şekilde döşenen anti personel mayınlarının bulunduğu ve bu mayınların tümünün İkinci Karabağ Savaşı sonrasında, 2021'de Ermenistan'da üretildiğine dikkat çekildi. Bilindiği üzere Ottawa Antlaşmasına göre, anti personel mayınlarının kullanılması, stoklanması, üretilmesi ve transferi yasaktır. Bu yasağı dikkate almayan Ermenistan böylece bir kez daha 1949 tarihli Cenevre Sözleşmesinin 1. Ek Protokolü'nü ihlal ederek Dağlık Karabağ topraklarında sistematik "mayın terörü" estirmeye devam etmiştir.
Diğer taraftan Laçın'ı terk eden Ermeniler, daha önce terk ettikleri diğer yerleşim yerlerinde yaptıkları gibi evleri, kamu binalarını ve ormanlık alanları ateşe verdiler. Bununla birlikte bölgeyi terk eden Ermenilerin yakınlarının mezarlarını açarak naaşlarını taşıdıkları, tarihi değeri olan anıtları ve kiliselerin haçlarını sökerek yanlarında götürdükleri ifade edilmektedir. Bunun üzerine Ermeni yönetiminin, evlerini yakanlara tazminat verilmeyeceği, ancak zarar vermeden ayrılanlara yeni bir yaşam kurabilmeleri için maddi yardım yapılacağına dair beyanda bulunduğu ifade edilmektedir.
Azerbaycan Laçın'ın stratejik öneminin farkındadır. O nedenle Laçın'ın teslim alınması konusunda ısrarlı davrandı ve Rusya'nın yükümlülüklerini yerine getirmesi için defalarca çağrıda bulundu. 26 Ağustos'ta Laçın koridorunu geri alan Azerbaycan, bu koridoru Zengezur koridorunun statüsünün belirlenmesinde bir araç olarak da kullanmayı hedeflemektedir. Zira her iki koridor birbirine yakın fonksiyon görmektedir. Nasıl ki, Zengezur Koridoru Azerbaycan ile Nahçıvan'ı birbirine bağlıyorsa, Laçin Koridoru da Karabağ'daki Ermeniler ile Ermenistan'ı birbirine doğrudan bağlayan tek yoldur. O nedenle Laçın Koridoru, Zengezur koridorunun açılması için anahtar rol oynayacaktır.
[Sabah, 3 Eylül 2022].
