Sivil anayasa taslağı hazırlık süreci ve bunun etrafında geliÅŸen tartışmalar gündemdeki en sıcak konular arasında yer alıyor. Yeni anayasanın birçok alanda yenilikler getireceÄŸi beklentisi var. Ön çalışmalara iliÅŸkin medyaya yansıyan haberlerden anlaşıldığı kadarıyla din eÄŸitiminin zorunlu olmaktan çıkarılmasının da taslakta bir öneri olarak yer alacağı anlaşılıyor. Gerek din eÄŸitiminin zorunlu olmaktan çıkarılarak isteÄŸe baÄŸlı bir derse dönüÅŸtürülmesine, gerekse yüksek öÄŸretim kurumlarında baÅŸörtüsü yasağının kaldırılmasına iliÅŸkin düzenlemeler kamuoyunda uzun uzun tartışılacaÄŸa benziyor. Bu tartışmalara kısmen de olsa katkıda bulunması amacıyla Avrupa BirliÄŸi'nin (AB) din eÄŸitimi konusuna bakışının ana hatlarıyla ele alınmasında yarar var.
AB kurum ve organları ile bu kurum ve organların kabul ettiÄŸi belgeler, yasalar ve düzenlemeler karmaşık bir özellik taşıyor. AB mevzuatında din eÄŸitimi ve öÄŸretiminin yerinin anlaşılabilmesi ve deÄŸerlendirilebilmesi bu karmaşık yapının çözümlenmesine baÄŸlıdır. AB mevzuatında din eÄŸitimi ve öÄŸretimini tartışan bu yazıda önemli konu kuÅŸkusuz dolaylı ya da doÄŸrudan din eÄŸitimi ve öÄŸretimini düzenleyen veya düzenlediÄŸi var sayılan yasa, yönetmelik ve mevzuat gibi belgelerin ortaya konmasıdır. Konuya bu açıdan bakıldığında AB'nin yasal dayanakları ile ilgili olarak karşımıza ilk çıkan belgelerin üye ülkeler arasında yapılan anlaÅŸmalar olduÄŸunu görüyoruz. Bu anlaÅŸmalara ilaveten üye ülkelerin tümü tarafından kabul edilen Avrupa Ä°nsan Hakları SözleÅŸmesi ile üye ülkelerin kabulüne sunulan Avrupa Anayasası'nın baÅŸlıca belgeler olarak karşımıza çıktığını görüyoruz. Yasal düzenlemeler, yönetmelik ve mevzuatın tümüne birden AB müktesabatı adı verilmektedir.
Yazının konusu açısından burada sorulması gereken temel sorular ÅŸunlar: AB müktesebatında din eÄŸitimi ve öÄŸretimini düzenleyen bir yasa, yönetmelik veya mevzuat var mıdır? AB müktesebatını oluÅŸturan belgeler kapsamlı bir ÅŸekilde gözden geçirildiÄŸinde, din eÄŸitimi ve öÄŸretimini düzenleyen özel bir yasa veya yönetmelik olmadığını, yani AB mevzuatının bu konuyu doÄŸrudan ele almadığını söylemek mümkün.
AB müktesebatında konuyla ilgili doÄŸrudan düzenleyici bir organ veya belge olmadığına göre, AB ve din eÄŸitimi tartışmalarında hangi bilgi ve belgelerden yararlanmak mümkün olacaktır? Kanaatimizce bu sorunun cevabı, yani AB'de din eÄŸitimi ve öÄŸretiminin düzenlenmesi ve uygulama biçimlerinin anlaşılması, birbirleriyle iç içe geçmiÅŸ bulunan üç baÄŸlamın çözümlenmesinde yatmaktadır. Bunlar;
1. AB ülkelerinde din-devlet iliÅŸkisi modelleri
2. Evrensel insan hakları belgeleri ve Avrupa'da insan hakları ve din özgürlükleri
3. YurttaÅŸlık, çok kültürlülük ve kültürlerarası etkileÅŸim eÄŸitimi
AB ÜLKELERÄ°NDE DÄ°N-DEVLET Ä°LÄ°ÅžKÄ°SÄ°
1. AB ülkelerinde din-devlet iliÅŸkisi modelleri: Kamuoyundaki yaygın kanaatin aksine AB ülkeleri tek tip din-devlet iliÅŸkisi modeline sahip deÄŸil. 25 AB üyesi ülkenin her biri kendi tarihsel deneyimleri, toplumsal yapıları ve siyasal tercihleri doÄŸrultusunda kurgulanmış ve kurumlaÅŸmış din-devlet iliÅŸkisi biçimine sahip. KuÅŸkusuz ülkelerin tercihleri, onların din eÄŸitimi ve öÄŸretimine bakışlarını da doÄŸrudan veya dolaylı biçimde etkilemektedir. Gerek devlet okullarında gerekse özel okullarda din derslerinin yer alması, finansmanı ve uygulaması söz konusu ülkelerin siyasal ve kültürel gelenekleri ile yakından ilintilidir.
Bu açıdan bakıldığında somut olarak AB ülkelerinde geniÅŸ bir çeÅŸitliliÄŸin olduÄŸu görülür. ÖrneÄŸin Fransa'da, din-devlet iliÅŸkilerinin diÄŸer pek çok ülkeye göre daha keskin hatlarla ayrıldığı, bu nedenle kamu okullarında din eÄŸitimi ve öÄŸretimi dersi olmadığı görülmektedir. Ancak din veya dini topluluklar hakkında felsefe, edebiyat ve coÄŸrafya gibi derslerde bilgiler verildiÄŸi görülmektedir. Öte yandan Ä°ngiltere gibi Devlet BaÅŸkanı'nın aynı zamanda Ä°ngiliz Kilisesi'nin (sembolik dahi olsa) başı olduÄŸu bir ülkede ise laikliÄŸin daha farklı yorumlandığı ve uygulandığı görülmektedir. Bu tercih Ä°ngiltere'deki din eÄŸitimi ve öÄŸretimi politikasına da yansımaktadır. Ä°ngiltere'de kamu okullarında din dersi okutulması zorunludur. Ancak isteyen veliler çocuklarını bu dersten çekme yetkisine sahiptir.
Ä°Ç HUKUKUN BAÄžLAYICILIÄžI
AB üyesi olan Yunanistan'da ise din-devlet iliÅŸkilerinin daha yakın ve iç içe olduÄŸu görülmekte, bu da din eÄŸitimi ve öÄŸretimi politikalarına yansımaktadır. Ä°talya'da din-devlet iliÅŸkileri daha farklı algılanmakta, Almanya'da kilise hâlâ bazı ayrıcalıklardan yararlanmaya devam etmektedir. Bütün bunlar bize ÅŸunu göstermektedir: AB tek tip din-devlet iliÅŸkisi empoze etmemektedir. Ayrıca din eÄŸitimi ve öÄŸretimini de her üye ülke için düzenleyen ortak bir mevzuat mevcut deÄŸildir. Bu konuyla ilgili düzenlemeler, üye ülkelerin iç hukukuna bırakılmıştır. Devlet, okul ve farklı inançlar arasındaki iliÅŸkiler, AB bünyesinde üye ülkelerin hakimiyetine baÄŸlı bulunmaktadır.
2. Evrensel insan hakları belgeleri ve Avrupa'da insan hakları ve din özgürlükleri: AB mevzuatında din eÄŸitimi ve öÄŸretimi konusunda belirleyici bir düzenleme olmadığı için bu konuyla ilgili çıkarımlar insan hakları, din ve vicdan özgürlükleri sözleÅŸmelerinden çıkarılmaktadır. BirleÅŸmiÅŸ Milletler Ä°nsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948) ve Avrupa Ä°nsan Hakları SözleÅŸmesi (1950), Din ya da Kanaate Dayalı Her Türlü HoÅŸgörüsüzlük ve Ayrımcılığın Kaldırılmasına Ä°liÅŸkin Bildirge (1981) gibi belgeler, çaÄŸdaÅŸ uluslararası hukukta evrensel düzeyde inanç özgürlüÄŸünün korunması yolunda ciddi adımların atıldığını gösteriyor. Din ve vicdan özgürlüÄŸü, bireylerin kendi dinlerini öÄŸrenme ve çocuklarına öÄŸretme gibi eÄŸitim ve öÄŸretim içerikli özgürlükleri de kapsamaktadır. ÖrneÄŸin Avrupa Ä°nsan Hakları SözleÅŸmesi bu konuda ÅŸunu söylemektedir: “Hiç kimsenin eÄŸitim hakkı reddedilemez. Devlet, ebeveynlerin kendi dini ve felsefi inançlarına uygun olarak bu eÄŸitim ve öÄŸretimi saÄŸlama haklarına saygı gösterir”. DiÄŸer taraftan Amsterdam SözleÅŸmesi'nin 11. maddesi “AB, üye ülkelerdeki kilise ve dini kurum ve toplulukların tâbi olduÄŸu statüye saygı duyar” ifadesine yer vermektedir. AB ülkelerindeki din eÄŸitimi ve öÄŸretimi doÄŸrudan ve baÄŸlayıcı bir mevzuata deÄŸil iÅŸte bu belgelere dayalı olarak sürdürülmektedir. Ancak her ülke bu özgürlüklerin hayata geçirilmesi konusunda kendi iç hukukunu uygulamaktadır.
3. YurttaÅŸlık, Çok Kültürlülük ve Kültürlerarası EtkileÅŸim EÄŸitimi: AB ülkeleri geniÅŸ bir kültürel zenginliÄŸe sahiptir. 25 ayrı ülkenin üye olduÄŸu bu topluluk farklı dinleri, kültürleri ve etnik toplulukları içinde barındırırken, mevcut farklılıklara saygı gösterilmesi, bireylerin öteki din ve kültürler hakkında bilgi edinerek iyi ve uyumlu birer yurttaÅŸ olarak yetiÅŸmeleri amaçlanmaktadır. Bu nedenle son yıllarda doÄŸrudan din öÄŸretimi dışında farklı dinleri ve kültürleri de tanıtan yurttaÅŸlık ve kültürler arası iliÅŸkiler dersleri de okutulmaktadır.
Özellikle 11 Eylül'den sonra gittikçe yükselen Ä°slam fobisi bu tür derslere duyulan ihtiyacı daha belirgin hale getirmiÅŸtir. Çünkü AB ülkelerinde sayıları 12-15 milyon olduÄŸu tahmin edilen Müslüman nüfus yaşıyor. Ne var ki, Müslümanların inanç ve kültürlerine iliÅŸkin bilgiler oldukça sığ ve çoÄŸunluk yanlış bilgilere dayanmakta, kalıp yargıların etkisi her geçen gün artmakta ve bu geliÅŸmeler toplumsal barışı tehdit etmektedir. Ä°ÅŸte böylesine çeÅŸitli unsurları barındıran sosyo-kültürel ve sosyo-politik ortamda, okullarda farklı din ve inançlara saygıyı hedefleyen derslerin konulması yönünde ciddi adımlar atılmaktadır. Din eÄŸitim ve öÄŸretiminin bir dayanağını da iÅŸte bu eÄŸilim oluÅŸturmaktadır.
