1. Nobel Ödülü nedir?

Nobel Ödülü İsveçli mucit ve ünlü silah tüccarı Alfred Nobel’in (1833-1896) vasiyeti üzerine 1901’den itibaren verilmekte olan görece prestijli bir ödüldür. Babası da silah tüccarı olan dinamitin mucidi Nobel buluşu esnasında yaptığı deneylerde kardeşiyle birlikte dört kişinin yaşamına mal olmuş bir trajedinin mimarı olmasının yanı sıra dünya toplumlarının arasındaki ayrılıkları körüklemiştir. Bakü petrol kaynaklarını sömürmesinin yanı sıra diğer dünya halklarının dışında özellikle Ermeni ve Azeriler arasında açtığı nifak tohumlarıyla da tanınan Nobel yirmi ülkede kurmuş olduğu doksan patlayıcı ve silah şirketinin gelirlerinden bugünkü değeriyle 180 milyon avroluk muazzam bir kişisel servet oluşturmuştur. Nobel’in ölümünden kısa bir süre önce yayımladığı vasiyetiyle adeta günah çıkardığı da ileri sürülmektedir.

Ölümünden sonra da tartışılmaya devam eden Nobel’in vasiyetinden yola çıkılarak kurulan dernek aracılığıyla her yıl fizik, kimya, edebiyat, tıp veya fizyoloji, barış ve en son 1969’da ekonominin de dahil edilmesiyle toplam altı dalda uluslararası başarı göstermiş kişi ve kuruluşlara ödül verilmektedir. Ödül maddi değeri 10 bin dolar civarında ve üzerinde Nobel’in yüz kabartması olan bir altın madalya, bir ödül belgesi ve Nobel’in kişisel servetinin değerlendirildiği ve Nobel Vakfı’nca oluşturulan fondan elde edilen yıllık kar ve faiz gelirinin miktarına göre değişkenlik gösteren paradan oluşmaktadır. 2019’daki miktarın 9 milyon İsveç kronu (yaklaşık 5,4 milyon TL) olduğu açıklanmıştır. Ödüllerin bazen kişi ve kuruluşlar arasında paylaştırıldığı görüldüğü gibi bazı yıllar layık kişilerin bulunmadığı gerekçesiyle ödülün verilmediği de bilinmektedir. Öte yandan kimi zaman ödül alanlar ülkeleri dışına çıkamazken kimi zaman da kazananlar ödül almayı reddedebiliyor. Her yıl ekimde açıklanan ödüller Alfred Nobel’in ölüm yıl dönümü olan 10 Aralık’ta kazananlara teslim ediliyor.

Toplam altı dalda verilen ödüller için yine Nobel’in vasiyetine uygun olarak komiteler oluşturulmuş durumda. Buna göre fizik, kimya ve ekonomi dallarındaki ödül sahipleri İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi’nin oluşturduğu bir komite tarafından belirlenmektedir. Karolinska Enstitüsü tarafından oluşturulan komite fizyoloji ve tıp alanındaki ödüle layık görülenleri belirlerken İsveç Akademisi’nce oluşturulan komite aracılığıyla da Nobel Edebiyat Ödülü’nün sahibi belirlenmeye çalışılıyor. Son olarak Nobel Barış Ödülü ise Norveç Nobel Komitesi’nce verilmektedir. Bir kişinin kendisini aday gösteremediği Nobel için aday gösterme yetkisi tanınmış çeşitli kişi ve kurumlar bulunmaktadır.

2. Nobel ödülleri etrafındaki tartışmalar nelerdir?

Tıpkı banisi Alfred Nobel gibi adına oluşturulan ödüller de neredeyse her yıl dünya kamuoyunca tartışılmaktadır. Yine de Nobel ödülleri etrafında yapılan tartışmaların esas odağının fizik, kimya, ekonomi, fizyoloji veya tıp dalları olmayıp edebiyat ve barış dallarındaki ödüller olduğunu belirtmek gerekir. Özellikle de Nobel Edebiyat Ödülü hemen her yıl tartışılmaktadır. Bu tartışma hem ödülün verildiği kişiler hem de verilmeyenler üzerinden yürütüldüğü gibi aynı zamanda ödül alanların profesyonel yetkinliklerinin yanı sıra ahlaki ve siyasi tutumları da bunda rol oynamaktadır. Yine aynı şekilde yüz yılı aşkın zamandır verilen Nobel ödüllerinin ödül alan kişiye mi yoksa bu kişinin ortaya koyduğu eserlere mi verildiği de her daim tartışılagelmiştir.

Nobel tarihindeki tartışmalı somut örneklerden bazılarına göz atmak gerekirse ödüllerin verilmeye ilk başlandığı 1901’de ününün zirvesindeki Tolstoy’un aday olduğu halde ödüle layık görülmediğini biliyoruz. Ertesi yıl da aday gösterilmesine rağmen ödülü kazanamayan Tolstoy’a Nobel verilmemesinin gerekçesi olarak “anarşist ve egzantrik dini görüşleri” öne sürülmüştür.

Bir başka dikkat çekici örnek ise 1938’de komite üyelerinin Mahatma Gandhi ile Adolf Hitler arasında Nobel Barış Ödülü’nün verilmesi noktasında anlaşmazlığa düşmeleri olmuştur. Her ikisine de ödül vermeyen komite 1938 için “Nansen Mülteciler Ofisi”ni ödüle layık bulmuştur. Süreç içinde siyasallaştığı iyice ayyuka çıkan Nobel Ödülü kimi zaman Soğuk Savaş’ta bir enstrüman olarak kullanılırken (Aleksander Soljenitsin, 1970) kimi zaman da Batı’nın kanatları altında oryantalist bakış açısının teşvik edilmesine hizmet etmiştir (Necip Mahfuz, 1988). Halen içinde bulunduğumuz yeni dönemin ilk muştulayıcısı olması bakımından W. S. Naipul’un İslam karşıtı açıklamalarının da etkisiyle 2001’de ödülü kazandığını iddia etmek mümkündür. Son olarak ödüle layık görülen Peter Handke’nin bütün dünyanın gözü önünde cereyan etmiş olan Srebrenitsa Soykırımı’nı inkar etmiş ve Miloseviç’e hayran bir isim olması Batı’daki İslamofobinin geldiği boyutları göstermesi açısından ibret vericidir. Burada sorulması gereken soru şudur: Eğer Handke Srebrenitsa ve Müslümanlar bağlamında söylediklerini Yahudiler ve Holokost bağlamında da ifade etmiş olsaydı bu ödüle layık görülür müydü?

3. Peter Handke’ye verilen Nobel Edebiyat Ödülü’nü tartışmalı kılan nedir?

Peter Handke’yi “Avrupa’nın en etkili yazarlarından birisi” olarak adlandıran İsveç Nobel Akademisi yazarın eserlerinin “insan deneyiminin özgül alanını ve çerçevesini keşfetmeye adanmış” olduğu gerekçesiyle ödüle layık görüldüğünü açıklamıştır. Bununla birlikte Alman dilinde önemli eserler vermiş bir edebiyatçı olsa da Handke’nin ödülün banisi Alfred Nobel’in vasiyetinde dile getirdiği gibi “insanlığa en büyük katkıyı sağlayacak” derecede üstün bir edebiyatçı olduğunu söylemek de zordur. Öte yandan tartışma mevzuunun Handke’nin sanatsal yönünün olmayıp kişiliği/ahlakı ya da siyasi tutumu olduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Handke’nin İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da gerçekleştirilen en büyük soykırım olarak kabul edilen Srebrenitsa Soykırımı’nı inkar etmesi kendi ülkesi Avusturya’da da şiddetli şekilde eleştirilmesine neden olmuştur.

Handke’nin söz konusu inkarı temellendirirken kurduğu Müslüman Boşnakların “kendi kendilerini öldürdükleri” cümlesi maalesef sanatsal bir ironi değildir. Onda gördüğümüz ve tartışılmakta olan paradoks sanatsal yeteneklerine rağmen masum on binlerce Boşnakın katledilmesinden sorumlu eski Yugoslavya Devlet Başkanı Slobodan Miloseviç’e olan hayranlığının bir ifadesi olarak Lahey’de yargılandığı davada lehte tanıklık yapmak istemesi, Kosova Savaşı esnasında yazdığı bir makalede “Sırpları destekliyorsanız ayağa kalkın” ifadesini kullanması ve 2006’da hapishanede ölen Miloseviç’in cenazesinde “Yugoslavya için, Sırbistan için, Slobodan Miloseviç için buradayım” demesidir. Söz konusu paradoks tıpkı soykırım sanığı olarak ömür boyu hapse mahkum edilen ilk Avrupalı lider olan Bosna Kasabı Radovan Karadzic’in çocuk şiirleri yazan bir psikiyatr olmasıyla benzerlik taşımaktadır.

4. Bu seneki Nobel Edebiyat Ödülü’ne yönelik tepkiler nelerdir?

Bu seneki Nobel ödüllerinin sahipleri 10 Ekim’de ilan edilmiştir. Bu tarihten itibaren bu karardan hoşlanmayan çok sayıda kişi ve kurum gerek Handke’ye gerekse ona bu ödülü layık gören komiteye karşı protesto gösterileri ve medya aracılığıyla tepkilerini ortaya koymuştur. Bununla birlikte son günlere kadar etkisi çok yüksek dozda olmayan bu tepkiler on binlerce kişinin ödülün geri alınması için imza kampanyasına katılması ve Bosna Hersek, Kosova, Hırvatistan, Kuzey Makedonya, Afganistan ve Arnavutluk’un yanı sıra Türkiye’nin de ödül törenini boykot edeceğini açıklamasıyla dünya gündemine girmiştir. Ayrıca ödül komitesinde bulunan iki üyenin istifası ve birinin de ödül törenini boykot kararı almasının da dünya kamuoyunda daha çok ses getirdiği görülmektedir.

Handke’ye yönelik tepkiler sadece politik ve Srebrenitsa şehitlerinin anılarına duyarlı çevrelerden gelmemiştir. Dünyanın değişik coğrafyalarında mukim çok sayıda edebiyatçı, akademisyen ve düşün insanı da bu karara tepki göstermiştir. Bununla birlikte bütün haklı tepkilere rağmen Handke’ye verilecek ödülün iptal edilme ihtimalinin pek olmadığını da vurgulamak gerekir. Zira görünüşte objektif gerçekte subjektif kriterlere göre belirlenen komite ve ödül kararlarının geri adım atılması yoluyla Nobel ödüllerinin alametifarikası olan skandaldan uzaklaşması eşyanın tabiatına aykırı olarak görülmektedir. Unutmayalım ki İsveç gibi dünya siyasetinin kenarında duran bir ülke için Nobel ödülleri önemli bir halkla ilişkiler aracıdır. Nitekim ödülleri bizzat İsveç kralının vermesinden de bu ülkenin söz konusu araca en üst seviyeden baktığı anlaşılmaktadır.

Bu minvalde değinilmeden geçilemeyecek bir başka husus da AB çevrelerinden konuya dair herhangi bir açıklama yapılmayışının oldukça dikkat çekici oluşudur. Konu kendi stratejik planlarına uygun olmayıp sadece Müslümanların lehine bir pozisyon almayı gerektirdiğinde ortalarda görünmeyen AB’nin bu tutumunu İslamofobik olarak nitelemek haksızlık olmayacaktır.

5. Nobel Ödülü’nü nasıl görmeliyiz?

En son söylenecek şeyi şimdi ifade edecek olursak Nobel ödüllerini çok fazla ciddiye almamak gerekir. İsveç’in bilinçli ya da bilinçsiz olarak hemen her yıl skandallar vasıtasıyla kendi reklamını yaptığı bir organizasyon olan Nobel ödüllerine çok fazla anlam yüklemek Frantz Fanon’un ifadesiyle “Her ödül ona verilen üstünde verene karşı bir baş eğme duygusu yaratır” özlü sözü mucibince bu ödülün düzenleyicilerini ve sahip oldukları hayat felsefelerini hak etmedikleri bir mertebeye yerleştirmek manasına gelmektedir.

Nobel Ödülü vasıtasıyla ödülü alan kişi 1 milyon ABD doları kadar bir paranın yanı sıra görece ve evrensel olmayan bir prestij kazanıyorsa da son tahlilde kutsal bir paye elde etmemektedir. Bu meseleye aşırı derecede önem atfetmek İsveç devletinin arzu ettiği ilgiye katkı sağlamaya yol açacağı gibi şimdilerde aşmış göründüğümüz Eurovision Şarkı Yarışması’na karşı geliştirdiğimiz takıntıya da neden olabilir. Orta ve üzeri yaşta olanların çok iyi hatırlayacakları gibi 70’lerin ortasından başlayarak 2000’lere kadar Eurovision Şarkı Yarışması ülkemiz insanı için büyük anlam ifade etmiştir. Yarışma öncesinde başlayan takıntılı ruh hali yarışmada Türkiye’nin aldığı puan ve derecenin 7’den 77’ye hemen herkes için çok büyük önem taşımıştır. Bilindiği üzere bu yarışmaya 2013’ten beri katılmıyoruz ve bu durumun ülkemiz kamuoyunda çok da umursandığı söylenemez. Handke’ye Nobel Ödülü verilmesi nedeniyle yapmış olduğumuz itirazı biraz da bu çerçevede değerlendirmekte fayda var. Ödül törenine katılmayacak oluşumuz yerinde ve doğru bir karardır.

Bununla birlikte Eurovision Şarkı Yarışması vesilesiyle ifade etmeye çalıştığım tuzağa düşmeden Nobel ödüllerinin verilmesi ya da verilmemesinin özellikle barış ve edebiyat dalları söz konusu olduğunda hem subjektif hem de bilinçli tercihler doğrultusunda şekillendiğini de göz ardı etmemek gerekir. Gerek eski ABD Başkanı Barack Obama’nın sadece barış söylemi nedeniyle Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmesi gerekse Tolstoy gibi bir edebiyat devinin bu ödülü layık görülmemesinin objektif değerlendirmeler olduğunu söylemek akla ziyandır.