1 Kasım genel seçimlerinin ardından yeniden baÅŸlayan baÅŸkanlık sistemi tartışmaları maalesef somut öneriler etrafında gerçekleÅŸememektedir. Yapılan tartışmalarda, her ne kadar Türkiye'de bir siyasal sistem deÄŸiÅŸikliÄŸinin gerekliliÄŸine sıklıkla iÅŸaret edilse de, güncel siyasî pratiÄŸe uygun örnek ve dünyadaki somut alternatiflere temas edilememektedir. Ancak soyut siyasal sistem örneklendirmelerine karşın, dünyadaki siyasal sistemlerin somut ve güncel uygulamalarından faydalanılarak sistem tartışmalarına bu açıdan yaklaÅŸmak ÅŸu günlerde faydalı olabilir. Bu anlamda Türkiye siyaseti açısından son derece güncellik arz eden ve 16 Aralık'ta Meclis gündemine gelmiÅŸ olan “bütçe” görüÅŸmeleri vesilesiyle baÅŸkanlık ve parlementer sistemlerdeki denetim ve denge iliÅŸkisine kısaca iÅŸaret etmekte yarar olabilir. Zira siyasal sistemlerde yasama ile yürütme erkleri arasında oluÅŸabilecek olası uyuÅŸmazlıklardan biri, bütçe hususu ile ilgilidir.

GÜÇLER AYRILIÄžI MUKAYESESÄ°

Hem baÅŸkanlık hem parlamenter sistemlerde yasama erki, hükûmetin ihtiyacı olan finansal kaynakları aktarmadığında siyasal sistem içerisinde bir kriz veya tıkanıklık kaçınılmaz hale gelebilmektedir. Parlamenter sistemlerde istisnaî durumlarda ortaya çıkabilen olası bütçe krizlerinin giderilmesi (parlamenter sistemlerde bütçenin mecliste kabul edilememesi akabinde hükûmetin/bakanlar kurulunun istifa etmesini gerektiren durumlar haricinde), özellikle ABD'deki gibi baÅŸkanlık sistemlerinde ortaya çıkabilecek olan tıkanıklıklar (“government shutdown”) ile kıyaslandığında daha az sancılı bir ÅŸekilde aşılabilmektedir. Parlamenter sistemdeki bu husus, ilk bakışta parlamentarizm lehine bir avantaj olarak görünse de, güçler ayrılığı ilkesi açısından deÄŸerlendirildiÄŸinde iÅŸin rengi deÄŸiÅŸmektedir. Parlamenter sistemle yönetilmekte olan çeÅŸitli ülkelerde bütçenin hazırlanma sürecine yürütme erkininin mevzuat gereÄŸi müdâhil olması olaÄŸan bir durumdur. Parlamentoda milletvekilliklerin yarıdan fazlasını ve böylelikle iktidarı da tek başına elinde bulunduran partilerin var olduÄŸu sistemlerde bu durum bilhassa önem arz etmektedir. ÖrneÄŸin, Türkiye'deki mevcut duruma bakıldığında göze çarpan husus, bütçe tasarılarının ancak Bakanlar Kurulu'nun sunabilmesi ve Meclis'teki bütçe komisyonunda da iktidar grubunun domine etmesidir. Dolayısıyla parlamentarizmde yasama ve yürütme erkleri aynı çoÄŸunluk grubunun elinde olduÄŸu durumlarda, hükûmet, arzu edilen bütçeyi zahmetsiz bir ÅŸekilde –muhalefet gruplarının eleÅŸtirilerinin dikkate alınması veya alınmaması bir yana– Meclis'ten geçirebilmektedir. Bu ÅŸartlar altında, parlamenter sistemlerdeki bütçenin, ancak çok istisnaî durumlarda kabul edilmeme riski ile karşılaşılmaktadır. Bu durum, her ne kadar bütçe konusundaki olası tıkanıklıkların engellenmesi açısından iÅŸlevsel bir devamlılığa hizmet ediyor gibi görünse de, yasama ve yürütme arasındaki güçler ayrılığı ilkesi açısından deÄŸerlendirildiÄŸinde de ideal olmayan bir yasama-yürütme etkileÅŸimine iÅŸaret etmektedir. Böylelikle parlamenter sistemlerde özellikle tek başına iktidar olma yetkisine sahip, hem yürütme hem yasama konumundaki siyasal iktidârın bütçe konusunda tek karar mercii olması, parlamenter sistemin denge ve denetim konusundaki yetersizliÄŸini net bir ÅŸekilde gözler önüne sermektedir. Zira yürütmenin/hükûmetin kendisi için hazırladığı bütçe konusunda verdiÄŸi karar, en nihayetinde baÄŸlayıcı olmaktadır. Bununla birlikte parlamentarizmdeki bütçe görüÅŸmelerinin esasen bir seremoniden öte anlam taşıdığı da ne yazık ki söylenemez.

BAÅžKANLIK SÄ°STEMÄ°NDE GÜÇLÜ PARLAMENTONUN VARLIÄžI

Böylelikle parlamenter sistemde bütçe konusunda yasama erkinin de facto olarak güçlü ol(a)mayışı, gözleri baÅŸkanlık sistemindeki bütçe yapım sürecine çevirmektedir. Zira baÅŸkanlık sisteminde istikrar ve devamlılık yanı sıra güçlü bir parlamentonun varlığı da parlamentarizme kıyasla öne çıkmaktadır.

Öncelikle belirtmek gerekir ki, baÅŸkanlık sistemlerinin çıkış noktası sayılan ABD baÅŸkanlık sisteminde, baÅŸkanın bütçe yapımı aÅŸamasında (dolaylı yetkiler ve veto hakkı haricinde) somut anlamda neredeyse yetkilerinin mevcut olmayışı, Türkiye kamuoyunda maalesef hâkim konumdaki, baÅŸkanlık sistemine yöneltilen “denetlenemeyen tek adamlık” eleÅŸtirisini de anlamsızlaÅŸtırmaktadır. ABD baÅŸkanlık sisteminde yürütme ve yasama erkleri arasındaki iliÅŸkilerde öne çıkan hususların başında, baÅŸkanın kullanacağı bütçenin ABD Kongresi tarafından belirlenmesi gelmektedir. Zira baÅŸkan, yalnızca ABD Kongresi tarafından belirlenen finansal kaynağı kullanabilmektedir. Bu denetleyici mekanizmadan ötürü ABD baÅŸkanları Kongre üyeleri ile iyi iliÅŸkiler içinde olma eÄŸilimindedirler. Bu durum özellikle kendi mensup olduÄŸu parti üyelerinin Kongre'de azınlık durumda olduklarında önem arz edebilmektedir. Bu baÄŸlamda son günlerde 2016 ABD bütçesinin hâlâ Kongre'den geçmeyiÅŸi de BaÅŸkan Obama tarafından dikkatle takip edilmekte ve Kongre'ye yönelik yalnızca uyarılar (örneÄŸin sosyal medya vasıtasıyla) dikkatli bir ÅŸekilde dillendirilmektedir. Tekrar etmek gerekirse; her ne kadar bütçe yapımı, ABD baÅŸkanlık sisteminde birbirinden net bir ÅŸekilde ayrılmış olan yürütme ve yasama erklerini karşı karşıya getirme potansiyeli taşısa da, ABD'de baÅŸkanın bütçenin hazırlanmasında herhangi bir yetkisi ve rolü bulunmamakla birlikte keskin bir güçler ayrılığı uygulanmaktadır. BaÅŸkan'a doÄŸrudan baÄŸlı olan hazine bakanının ABD'nin ihtiyaçlarına yönelik ABD Kongresi'ne bir rapor vermesine raÄŸmen bu adımın bir bütçe teklifi/tasarısı olarak kabul edilmesi de sözkonusu deÄŸildir. ABD'de bütçeyi, yasama erki konumundaki çift-meclisli Kongre'nin bir parçasını oluÅŸturan Temsilciler Meclisi hazırlar, ve Kongre'nin diÄŸer parçası olan Senato'nun da onayı ile bütçe kabul edilmiÅŸ olur. Dolayısıyla bütçe yapımı, yürütmeyi temsil eden ABD BaÅŸkanı haricinde yalnızca yasama erkinin yetki alanı dâhilinde bulunan bir husustur ve somut bir denge unsurudur.

TÜRKÄ°YE'YE UYGUN MODELÄ° ÜRETMEK

ABD'nin yasama erki Kongre, BaÅŸkan'a ihtiyacı olan bütçeyi vermediÄŸi, yani her iki erkin arasında bir tıkanıklığın oluÅŸması durumunda, bazı önem arz eden iÅŸler hariç tüm federal iÅŸler askıya alınmaktadır. Bu duruma “government shutdown” denirken, bunun, baÅŸkanlık sistemine getirilen en dikkat çeken ve gerçekçi eleÅŸtirilerden biri olduÄŸunun da altını çizmek gerekmektedir. Tam da bu noktada siyasetin devreye girmesiyle birlikte “Türkiye için baÅŸkanlık sistemi” arayışı önem arz etmektedir. Küresel ile yerel arasındaki dengenin nasıl olacağı yönündeki tercihler belirlenirken, farklı ülkelerdeki tıkanıklıkların aşılması yönünde yine baÅŸka ülkelerdeki tecrübelere baÅŸvurularak (Türkiye siyasetine uygun) sistem arayışında bir aÅŸama kaydedilebilir. ÖrneÄŸin, bütçe konusunda ABD'deki olası bir tıkanıklığı Türk tipi bir (yarı)baÅŸkanlık sisteminde önlemek adına, belli bir tarihe kadar yasama erki tarafından yeni bütçenin kabul edilmemesi durumunda önceki yıl kabul edilen bütçenin yeniden otomatikman kabul edilmesi gibi bir mekanizma devreye sokulabilir. Bu ve benzer nitelikteki alternatif çözüm arayışlarına dünyadaki baÅŸkanlık sistemi uygulamalarından yararlanarak ulaÅŸmak mümkündür.

[Yeni Åžafak, 11 Ocak 2016]