Hazar bölgesinden uluslararası piyasalara petrol ve doğalgaz ihraç eden Azerbaycan, Türkiye’nin enerji güvenliğine katkı sunmaktadır. Son zamanlarda Ermenistan’ın saldırdığı Tovuz bölgesinin Trans-Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi (TANAP) ile birlikte Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) ve Bakü-Tiflis-Erzurum hatlarının geçiş güzergâhında yer alması bu saldırıların neyi hedeflediğini göstermek açısından önemli. Ayrıca Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu’nun bu bölgede bulunması bölgenin uluslararası taşımacılık alanında da ön plana çıkmaya başladığını gösteriyor. 12 Temmuz ve 21 Eylül’de Tovuz bölgesine saldıran Ermenistan’ın çatışmaları Karabağ dışına özellikle enerji transfer noktalarına yaymaya çalıştığı anlaşılıyor.
Azerbaycan’ın bölgede İran ve Rusya etkisinden kurtulmasında belirleyici bir yeri olan uluslararası enerji projeleri aslında ülkenin kendi ayakları üzerinde durması ve bağımsız bir politika ortaya koyması açısından son derece hayati.Azerbaycan’ın bölgede İran ve Rusya etkisinden kurtulmasında belirleyici bir yeri olan uluslararası enerji projeleri aslında ülkenin kendi ayakları üzerinde durması ve bağımsız bir politika ortaya koyması açısından son derece hayati. Nitekim topraklarını işgal eden Ermenistan’a karşı daha sağlam bir mücadele ortaya koyan Azerbaycan’ın enerji politikalarının önemli etkilerinin olduğu görülüyor. Özellikle doğalgaz ve petrol boru hatları ile önemli ihracat rakamlarına kavuşan Azerbaycan ekonomik anlamda diğer bölge ülkelerine göre daha güçlü bir performans sergilemeye başlamış durumda. Bu gelişmelerin farkında olan Ermenistan’ın yükselen Azerbaycan etkisini zayıflatmak ve ortadan kaldırmak için saldırılara devam ettiği görülüyor. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Minsk grubunun yıllarca haksızlığı gideremediği bir ortamda Azerbaycan kendi topraklarını işgalden kurtarmak için etkili bir strateji ortaya koyuyor. Enerji alanındaki etkinliğinin kendisine kattığı güçle ayaklarını daha sağlam bir zemine basan ülke, topraklarını geri almak için daha fazla bekleyemezdi. Çünkü Ermenistan’ın stratejik öneme sahip Tovuz bölgesi gibi yerlere de saldırmaya başlaması Azerbaycan için nefes borusu görevi yapan bölgeyi tehdit altına sokuyordu.
Doğalgaz ve petrol boru hatları ile önemli ihracat rakamlarına ulaşan Azerbaycan'ın ekonomide sergilediği başarının farkında olan Ermenistan yükselen Azerbaycan etkisini zayıflatmak ve ortadan kaldırmak için ülkenin enerji güvenliğini hedef aldı.
Azerbaycan’ın yükselen enerji rolü
Doğalgaz ve petrol üreticisi olan Azerbaycan’ın konumu, Hazar bölgesinde çıkan kaynakların uluslararası enerji piyasalarına ulaşması açısından son derece kritik bir noktada. Türkiye ile birlikte inşa etmiş olduğu doğalgaz ve petrol boru hatlarıyla uluslararası piyasalara erişen Azerbaycan böylece Kafkaslarda etkili bir aktör haline geldi.1994 yılından itibaren hidrokarbon arama çalışmaları sürdüren Azerbaycan’ın başta Şah Deniz ve Abşeron yataklarında keşfedilen doğalgazla büyük bir rezerve sahip olduğu ortaya çıktı. Yaklaşık 1,7 trilyon metreküp doğalgaz ve 7 milyar varil petrol rezervine sahip olan ülke etkili bir hidrokarbon üreticisi konumunda. Yıllık 30 milyon tondan fazla petrol ve yaklaşık 11 milyar metreküp doğalgaz ihraç eden Azerbaycan’ın ihracatının yüzde 90’dan fazlasını doğalgaz ve petrol oluşturuyor. [1] İhracat yapılan ülkelere baktığımız zaman Avrupa ülkelerinin büyük bir yer tuttuğu görülüyor. Doğalgaz üretimi konusunda önemli ilerlemeler kaydetmesi beklenen Azerbaycan’ın Uluslararası Enerji Ajansı’nın projeksiyonlarına göre 2040 yılına kadar yıllık 55 milyar metreküp doğalgaz üreteceği öngörülüyor. Böylece Azerbaycan’ın Hazar petrol ve doğalgazını dünya piyasalarına daha büyük miktarlarda göndererek küresel piyasalarda daha önemli bir aktör haline gelmesi bekleniyor.
Türkiye-Azerbaycan enerji işbirliği
Türkiye-Azerbaycan arasındaki enerji işbirliğine baktığımız zaman BTC Ham Petrol Boru Hattı, Bakü-Tiflis-Erzurum Doğalgaz Boru Hattı ve son olarak TANAP projesinin önemli bir yer tuttuğu görülüyor. BTC projesi ile uluslararası piyasalara erişen Azerbaycan, ihracatının büyük bir bölümünü bu hat üzerinden gerçekleştiriyor. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı’nın (TPAO) da yüzde 6,5 hissesinin olduğu proje, yıllık yaklaşık 50 milyon ton ham petrol ihraç edebilecek kapasiteye sahip. 2006 yılından günümüze kadar yaklaşık 3,5 milyar varil petrol transferi yapılan hattan önemli bir gelir elde edildiği anlaşılıyor. Aynı zamanda Kazakistan petrolünün de bu boru hattıyla Ceyhan limanına sevk edilmesi söz konusu hattın Orta Asya enerji kaynaklarının uluslararası piyasalara ulaştırılması açısından kritik bir rol üstlendiğini gösteriyor. Azerbaycan ve Kazakistan’ın yapmış olduğu anlaşmaya göre yılda 3 milyon ton Kazak petrolünün aktarıldığı hattan altyapı olanaklarının artırılmasının akabinde 21 milyon tona kadar Kazak petrolünün ihraç edilmesi planlanıyor.BTC Ham Petrol Boru Hattı’nın faaliyete geçmesi İran ve Rusya’nın karşı çıkmasına rağmen Türkiye ve diğer uluslararası enerji firmalarının gayretleriyle olmuştur. Bu proje ile birlikte Azerbaycan’ın bölgesinde önemli bir aktöre dönüştüğü görülüyor. BTC güzergâhından geçecek olan Kazakistan petrolünün ve yine aynı rotayı takip edecek olan Türkmen doğalgazının dünya piyasalarına ihracatı durumunda Azerbaycan sadece enerji üreten bir ülke olmayacak aynı zamanda enerji ihraç koridorunda yer alan bir ülke olarak ekonomik ve stratejik açıdan daha fazla ön plana çıkacaktır.
Bakü-Tiflis- Erzurum Doğalgaz Boru Hattı’nın Türkiye’nin İran ve Rusya’ya olan bağımlılığını önemli ölçüde düşürdüğü görülüyor. 2007 yılında faaliyete geçen hattan Türkiye yıllık 6 milyar metreküpten fazla doğalgaz alıyor. Bu proje ile birlikte Türkiye’nin enerji güvenliği artmış oldu. İran gazına göre daha uygun olan Azerbaycan gazına kavuşan Türkiye enerji faturalarına ödediği miktarı da belli oranda düşürebildi. Özellikle 2020 yılında TANAP’tan gelen gazla birlikte Azerbaycan gazı Türkiye’deki tüketimde ilk sıraya yükseldi. Temmuz ayında yüzde 35 oranında Azerbaycan gazı kullanan Türkiye Rusya ile yaptığı uzun dönemli kontratı 2021 yılı sonlarında bitirebilir. Böylece TANAP’ın tam kapasiteyle çalışması durumunda Türkiye’nin doğalgaz tüketiminde Rusya ve İran’ı geçerek Azerbaycan’ın ilk sıraya çıkacağı öngörülmektedir.
Enerjinin ipek yolu TANAP
“Enerjinin ipek yolu” olarak adlandırılan TANAP projesinde Türkiye yüzde 30 oranında hisseye sahip. Söz konusu hat ile Türkiye doğalgaz tüketen ülke konumundan çıkarak aynı zamanda enerjiyi pazarlayan önemli bir aktör konumuna da geldi. Bu açıdan bakıldığında TANAP ayrı bir öneme sahip. Diğer taraftan Şah Deniz sahasındaki üretimde yüzde 19 oranında paya sahip olan Türkiye’nin TANAP projesinde epey etkili olduğu görülüyor. İlk etapta 16 milyar metreküp taşıyacak şekilde planlanan proje ile 2023 yılında 24, 2026 yılında ise 31 milyar metreküpe kadar doğalgaz taşınacak. 2045 yılına kadar Türkiye’nin bu projeden 40 milyar dolardan fazla gelir elde etmiş olacağı hesaplanıyor.Edirne sınırında başlayıp Yunanistan ve İtalya’ya uzanan Trans-Adriyatik Doğalgaz Boru Hattı’na (TAP) doğalgaz verecek olan TANAP projesi Avrupa’nın doğalgaz tedarikinde kritik bir rota konumuna gelecektir. Avrupa’nın doğalgaz tedariğinde önemli bir ülke konumuna gelen Azerbaycan ekonomik ve siyasi açıdan da bazı kazanımlar elde edecektir. Böylece Azerbaycan bağımsızlık sonrasında kendi petrol ve gazını Rusya toprakları dışında uluslararası pazarlara aktarmayı başaran bir ülke konumunda olacaktır.
Türkiye’deki Azerbaycan yatırımları
Türkiye ile Azerbaycan arasındaki dostluk enerji alanında önemli yatırımlara vesile olmuştur. 2008 yılında Türkiye’nin köklü firması olan Petkim’in yüzde 51 hissesini alan Azerbaycan ulusal enerji firması SOCAR Türkiye’ye ciddi yatırımlar yapmaya başladı. Günümüze kadar 17 milyar dolardan fazla yatırım yapan Azerbaycan’ın Türkiye ekonomisine katkı sunmaya devam ettiği görülüyor. Azerbaycan tarafından 6,3 milyar dolardan fazla yatırımla 2018 yılında açılan Star Rafineri’nin Türkiye’nin petrol ürünleri ithalatını ve cari açığını düşürme konusunda önemli bir etkisinin olduğu görülüyor. Yıllık enerji ithalatını 1,5 milyar dolardan fazla düşüren bu yatırımla birlikte Türkiye’nin yüzde 90 civarında dışarıya bağımlı olan nafta üretimi de ülke sınırları içinde yapılmaya başlamış oldu.Türkiye ve Azerbaycan’ın ortaya koyduğu enerji işbirliği doğu-batı enerji koridorunun oluşmasında hayati bir rol oynamıştır. Türkiye’nin jeopolitik ve jeostratejik önemini artıran bu işbirliğinin Azerbaycan’ın da kendi ayakları üzerinde durmasında etkili olduğu görülüyor. Rusya’nın devre dışı bırakılarak Azerbaycan kaynaklarının Türkiye üzerinden piyasalara taşınması Orta Asya’daki diğer enerji kaynaklarının da uluslararası piyasalara taşınmasının kapısını aralamıştır. Özellikle Türkmen gazının ve Kazak petrollerinin bu rota üzerinden taşınmasıyla Orta Asya’da bulunan Türki cumhuriyetler hem ekonomik olarak daha fazla güçlenecek hem de dış politikalarında daha fazla otonom hale geleceklerdir. Bu açıdan bakıldığında, Türkiye-Azerbaycan arasındaki enerji işbirliği sonucunda ortaya çıkan somut projelerin, Orta Asya bölgesindeki enerji kaynaklarının uluslararası piyasalara ulaşımı açısından öncü rol oynayacağı anlaşılıyor.
[1] https://www.iea.org/reports/azerbaijan-energy-profile
[AA, 13 Ekim 2020].
